đã là một trung tâm giao thông quan trọng của Sài Gòn từ những năm 1940, chứng kiến sự phát triển và biến chuyển của thành phố. Từ thời kỳ hoạt động sầm uất dọc theo con đường Pétrus Ký đến việc chuyển về Bình Triệu, bến xe này không chỉ đóng vai trò kết nối các tỉnh thành mà còn phản ánh sự thay đổi của giao thông đô thị Sài Gòn qua các thời kỳ.

BẾN XE PETRUS KÝ GIAI ĐOẠN TRƯỚC 1975

Bến xe Miền Đông, tọa lạc tại khu vực Bình Triệu, đã giữ vị trí là bến xe khách lớn nhất tại Sài Gòn kể từ năm 1976 đến nay, xét theo khối lượng khách hàng vận chuyển hàng năm và lưu lượng xe cộ mỗi ngày. Đây là trung tâm chính cho các chuyến xe khách đến và đi từ Sài Gòn, phục vụ hành khách từ các tỉnh miền Bắc, miền Trung, Tây Nguyên và một số tuyến từ các tỉnh miền Đông Nam Bộ.

Bến xe Miền Đông, nằm ở khu vực gần ngõ của Sài Gòn, thường xuyên gặp tình trạng kẹt xe. Để giải quyết vấn đề này, chính quyền đã xây dựng Bến xe Miền Đông mới trên Xa lộ Hà Nội, tiếp giáp với Thủ Đức (trước đây là Quận 9) và Dĩ An (Bình Dương). Tuy nhiên, bến xe mới vẫn chưa hoàn toàn được đưa vào sử dụng do vai trò quan trọng của bến xe cũ vẫn còn rất lớn.

Bến xe Miền Đông là một trong hai bến xe khách chính tại Sài Gòn, cùng với Bến xe Miền Tây, nơi phục vụ các tuyến đi đến các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long. Ít ai biết rằng cả hai bến xe này đều có nguồn gốc từ một bến xe cũ nằm trên đường Lê Hồng Phong hiện tại. Trước năm 1975, bến xe Miền Đông và Bến xe Miền Tây đều được gọi là Xa cảng Miền Đông và Xa cảng Miền Tây, với tên gọi cũ là Bến xe Petrus Ký, tên của đường Lê Hồng Phong ở Quận 5 ngày nay.

Trước năm 1975, bến xe Petrus Ký chỉ là một trong nhiều bến xe ở Sài Gòn, bên cạnh các bến xe khác như bến xe Phan Văn Hùm (tại bùng binh Phù Đổng Thiên Vương, hiện là đường Nguyễn Thị Nghĩa), bến xe Nguyễn Cư Trinh, bến xe Nguyễn Thái Học, và bến xe Phan Châu Trinh (một bến xe lâu đời từ thời Pháp thuộc, nằm ở cửa Tây chợ Bến Thành). Tại khu vực Chợ Lớn, còn có các bến xe như bến xe An Đông và bến xe Khổng Tử (nay là đường Hải Thượng Lãn Ông).

Những bến xe ở Sài Gòn vào những năm 1940-1950 ban đầu đều được hình thành một cách tự phát, phản ánh sự gia tăng nhu cầu di chuyển của người dân và sự bùng nổ số lượng xe khách. Tuy nhiên, trong bối cảnh chính quyền miền Nam đối mặt với nhiều khó khăn do tình hình thời cuộc, việc quản lý trật tự tại các bến xe chưa được thực hiện hiệu quả. Khi bộ máy hành chính của Đô thành Sài Gòn trở nên ổn định hơn, vấn đề quản lý bến xe đã trở thành cấp bách, dẫn đến việc cử nhân viên cảnh sát để đảm bảo an ninh và thành lập các ban quản lý để điều hành hoạt động của bến xe.

Các bến xe này phục vụ các tuyến xe khách đến các tỉnh miền Đông, miền Trung, Tây Nguyên, và các tỉnh miền Tây Nam Bộ. Bến xe Petrus Ký, kéo dài từ đường Nguyễn Trãi đến đường Hùng Vương, được phân thành nhiều khu vực và chỗ đậu xe cho các tuyến đi về miền Tây Nam Bộ. Trong khi đó, các hãng xe như Phi Long, Tiến Lực, Hòa Bình, Thanh Bình, và Hiệp Thành chuyên chạy các tuyến đến các tỉnh duyên hải miền Trung.

Dưới đây là khoảng cách từ Sài Gòn đến các tỉnh mà các tuyến xe khách hoạt động vào thập niên 1960:

Tỉnh miền Đông và miền Trung: Phú Cường (Thủ Dầu Một) 29 km, Tây Ninh 90 km, Biên Hòa 30 km, Bà Rịa 104 km, Vũng Tàu 123 km, Phan Thiết 198 km, Phan Rang 370 km, Nha Trang 418 km, Tuy Hòa 568 km, Sông Cầu 628 km, Quy Nhon 678 km, Quảng Ngãi 900 km, Hội An (Quảng Nam) 946 km, Đà Nẵng 971 km, Huế 1.100 km, Quảng Trị 1.160 km.

Các tỉnh Cao Nguyên: Bảo Lộc 177 km, Đà Lạt 308 km, Buôn Ma Thuột 642 km, Pleiku 837 km, và Kon Tum 959 km.

Các tỉnh miền Tây: Tân An 43 km, Mỹ Tho 71 km, Vĩnh Long 133 km, Sa Đéc 139 km, Bến Tre 86 km, Trà Vinh 198 km, Cần Thơ 166 km, Sóc Trăng 225 km, Bạc Liêu 276 km, Cà Mau 347 km, Long Xuyên 186 km, Rạch Giá 284 km, và Hà Tiên 369 km.

Do xuất phát từ hình thức bến xe tự phát, hầu hết các bến xe thời kỳ đó không có diện tích sân bãi rộng rãi; xe khách thường đậu dọc hai bên lề đường. Quầy bán vé của các hãng xe đơn giản chỉ là những chiếc bàn gỗ đặt trước các hiên nhà gần đó. Vào thời điểm đó, không có ban điều hành nào phân chia chuyến đi cho các hãng; các hãng xe tự quản lý và tổ chức phân phối chuyến đi cho từng xe.

Hành khách thực sự là “thượng đế” và chỉ cần chọn hãng xe mà mình tin tưởng để mua vé, mà không qua bất kỳ ban điều hành nào. Các hãng xe làm ăn uy tín, với tài xế lái xe cẩn thận và ít xảy ra tai nạn, thường thu hút được nhiều khách và phát đạt. Ngược lại, các hãng xe làm ăn kém, không tuân thủ giờ giấc, tài xế chạy nhanh và thường xuyên gây tai nạn, dần dần sẽ mất khách và phải đóng cửa hoặc phải thành lập lại hãng mới để tiếp tục kinh doanh.

Advertisement

Vì sự phân bố không đồng đều giữa các hãng xe, dẫn đến tình trạng cạnh tranh khốc liệt và sự hỗn loạn tại các bến xe, chính quyền gặp khó khăn trong việc quản lý. Để khắc phục tình trạng mất trật tự và giảm lượng xe khách vào trung tâm thành phố, từ cuối thập niên 1960, chính quyền đô thành Sài Gòn quyết định đóng cửa các bến xe như Phan Văn Hùm, Nguyễn Thái Học, Nguyễn Cư Trinh, và tập trung tất cả các tuyến xe khách về bến xe Pétrus Ký. Bến xe này được mở rộng dọc theo đoạn đường Pétrus Ký, kéo dài từ đường Hùng Vương đến đường Trần Quốc Toản (hiện nay là đường 3-2).

NHỮNG LẦN ĐỔI TÊN CỦA BẾN XE PETRUS KÝ

Tất cả các tuyến xe khách đến các tỉnh miền Đông, miền Trung, và miền Tây đều được tập trung tại bến xe Pétrus Ký. Để thuận tiện cho hành khách, các xe thường được sơn màu khác nhau. Kể từ khi chuyển về đây, con đường Pétrus Ký trở nên đông đúc, với các xe đậu san sát nhau, đặc biệt vào buổi chiều tối khi xe từ các tuyến đổ về để trả khách. Hoạt động xe khách tại khu vực này trở nên phức tạp, dẫn đến tình trạng bến xe Pétrus Ký quá tải và lộn xộn.

Để giảm bớt áp lực cho bến xe Pétrus Ký, các chuyến xe đi miền Tây được chuyển sang bến mới tại Phú Lâm (Bình Chánh) và được gọi là Xa cảng Miền Tây từ đầu thập niên 1970. Trong khi đó, các xe hướng đến các tỉnh miền Đông vẫn tiếp tục hoạt động tại bến xe Pétrus Ký, với tên chính thức là Xa cảng Miền Đông. Trong chữ Hán Việt, “Xa cảng” có nghĩa là “bến xe”, trong đó “Xa” đại diện cho “xe” và “Cảng” nghĩa là “bến”.

Một điều đáng lưu ý là hầu hết người Sài Gòn đều quen thuộc với tên gọi Xa cảng Miền Tây, nhưng ít ai biết đến Xa cảng Miền Đông hoặc thậm chí không nhận ra tên gọi này. Điều này có thể được giải thích bởi thói quen của người Sài Gòn và người Việt Nam nói chung, là thường giữ lại các tên gọi cũ đã quen thuộc. Nhiều khi, dù chính quyền đã thay đổi tên, người dân vẫn tiếp tục sử dụng tên cũ vì thói quen và sự gắn bó lâu dài với tên gọi đó.

Bến xe Pétrus Ký đã được đổi tên thành Xa Cảng Miền Đông vào những năm đầu thập niên 1970. Tuy nhiên, người Sài Gòn xưa vẫn tiếp tục gọi tên cũ là Bến xe Pétrus Ký cho đến tận năm 1975. Đến năm 1976, bến xe này được đổi tên thành Xa Cảng Miền Đông Trung Bộ để phản ánh việc phục vụ các tuyến đi miền Trung. Vì vậy, tên Xa Cảng Miền Đông chỉ được sử dụng chính thức trong một thời gian ngắn. Ngược lại, Xa Cảng Miền Tây được xây dựng mới vào năm 1970 và không có tên gọi cũ, nên người dân đã quen thuộc với tên gọi Xa Cảng Miền Tây cho đến khi nó được đổi thành Bến Xe Miền Tây.

Con đường Pétrus Ký, hiện nay là đường Lê Hồng Phong, từng là bến xe lớn nhất tại Sài Gòn. Mặc dù bến xe này đã được giải tỏa hơn 40 năm trước, nhưng đến gần đây, khu vực này vẫn là điểm tập trung của nhiều tuyến xe khách, đặc biệt là các tuyến đông khách đi Đà Lạt như Thành Bưởi và Phương Trang.

Vào năm 1940, chính quyền đã đặt tên con đường nối đại lộ Galliéni (hiện nay là đường Trần Hưng Đạo) và đường Trần Phú (trước đây có nhiều tên gọi khác như Maréchal Pétain, Huntziger, 11è RIC, Nguyễn Hoàng) là Pétrus Ký. Sở dĩ như vậy là vì tại góc đường Pétrus Ký – Galliéni từng tọa lạc ngôi nhà cũ của Petrus Ký, nơi có khu nhà mồ do chính nhà bác học Petrus Trương Vĩnh Ký thiết kế và xây dựng, vẫn còn tồn tại đến ngày nay.

Lúc đó, cũng có đường Boulevard de Ceinture, nối từ Pavie (nay là đường 3 Tháng 2) đến đường Trần Phú. Năm 1955, chính quyền thành phố Sài Gòn đã thay đổi tên đường Ceinture thành đường Pétrus Ký.

Chỉ sau khoảng 10 năm kể từ khi được đổi tên thành đường Pétrus Ký, con đường này đã trở thành bến xe lớn nhất Sài Gòn. Dọc theo lề phía tây của đường Pétrus Ký, từ ngã sáu Lý Thái Tổ đến ngã tư Pétrus Ký – Nguyễn Trãi, đã được sử dụng làm điểm đậu cho hàng trăm chiếc xe khách. Mỗi tuyến xe khách có một màu sơn riêng biệt, giúp hành khách dễ dàng nhận diện xe: màu xanh của xe khách Dĩ An và Biên Hòa, màu đỏ của xe khách Đà Nẵng, và màu vàng viền đỏ của xe khách Bình Dương, tạo nên một dải màu sắc rực rỡ dọc theo đường Pétrus Ký.

Sự phát triển nhanh chóng của bến xe Pétrus Ký đã dẫn đến việc hình thành những khu dân cư đông đúc xung quanh con đường này. Khu vực đã trở thành trung tâm tập hợp của các bến bãi xe trung chuyển (xe lam, xe buýt), những xóm lao động nghèo của phu khuân vác bến xe, và người bán hàng rong. Cùng với đó, khu vực cũng thu hút những tay anh chị xã hội đen, làm việc trong lĩnh vực bảo kê hoặc thậm chí cướp giật, dần dần tạo ra tình trạng an ninh phức tạp.

Bến xe trên đường Pétrus Ký hoạt động suốt 24 giờ, mang đến một không khí nhộn nhịp suốt cả ngày lẫn đêm. Những người từ các tỉnh lẻ, khi lần đầu đặt chân đến Sài Gòn, thường bước chân vào bến xe Pétrus Ký này, ngơ ngác ngắm nhìn cảnh sắc hoa lệ của thành phố.

Bến xe Pétrus Ký đã được đổi tên thành Xa cảng Miền Đông Nam Bộ vào ngày 11 tháng 12 năm 1976. Đến năm 1981, chính quyền thành phố quyết định di chuyển bến xe này đến Bình Triệu. Họ đổi nó thành Bến xe Miền Đông. Vào cùng thời điểm, bến xe Miền Tây cũng được đổi tên thành Xa cảng Miền Tây. Từ năm 1985, bến xe mới được xây dựng tại khu vực bao quanh bởi quốc lộ 13, đường Nguyễn Xí và đường Đinh Bộ Lĩnh. Nó có diện tích 67.857 m2 và bắt đầu hoạt động vào năm 1985.

Trong thời gian đầu, người Sài Gòn vẫn quen gọi bến xe bằng tên cũ như Xa cảng Miền Tây và Xa cảng Miền Đông, và phải mất nhiều năm sau mới dần quen với các tên gọi mới. Đến năm 1993, bến xe chính thức trở thành một đơn vị độc lập trực thuộc Sở Giao thông Vận tải Thành phố. Vào năm 1996, bến xe tiếp nhận một số tuyến từ bến xe Văn Thánh. Từ năm 2004, bến xe thuộc Tổng công ty Cơ khí Giao thông Vận tải Sài Gòn (SAMCO) và được đổi tên thành Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Bến xe Miền Đông vào năm 2005.

Vào năm 2020, bến xe Miền Đông đã được di dời đến khu vực Suối Tiên, trên xa lộ Hà Nội. Khu vực mới bao gồm một phần thuộc các phường Đông Hòa và Bình Thắng ở thành phố Dĩ An, tỉnh Bình Dương, và một phần thuộc phường Long Bình, thành phố Thủ Đức. Bến xe mới có diện tích hơn 16 ha và tổng mức đầu tư lên đến 4.000 tỷ đồng. Vào ngày 10 tháng 10 năm 2020, bến xe Miền Đông mới chính thức đi vào hoạt động, và tất cả các tuyến cố định, gồm 24 tuyến đi đến 16 tỉnh từ Quảng Trị ra Bắc, đã được chuyển sang bến xe mới.