Chợ trời vỉa hè Sài Gòn xưa là những khu chợ tấp nập, nơi người dân có thể tìm thấy mọi thứ từ hàng điện tử đến quần áo cũ, hay thậm chí là các món ăn đặc sắc. Dù không chính thức và thường bị xem là chợ đen, nhưng những khu chợ này vẫn mang đến một phần hồn cốt của đời sống đô thị Sài Gòn trước năm 1975, thể hiện sự phong phú và đa dạng của nền kinh tế vỉa hè và tinh thần sống động của người dân.

KÝ ỨC CHỢ TRỜI VỈA HÈ SÀI GÒN XƯA

Đối với nhiều người Sài Gòn đã sống ở thành phố trước năm 1975, những khu “chợ trời” vẫn là một phần ký ức khó quên. Dù thường được coi là nơi buôn bán những mặt hàng không chính thống, nhưng các khu chợ vỉa hè thời ấy vẫn giữ được nét văn hóa lịch sự và uy tín, không mang tính chất chụp giật hay lừa đảo như một số chợ trời hiện tại.

Nền kinh tế vỉa hè tại Sài Gòn đã hình thành từ rất sớm, khi thành phố bắt đầu trở thành một trung tâm giao thương nhộn nhịp, đặc biệt là khu vực chợ cũ trên đường Kinh Lấp. Sau này, khi người Pháp lấp kênh Lớn, đổi tên con đường thành đại lộ Charner và xây dựng chợ Bến Thành mới vào năm 1914 để việc buôn bán được tổ chức hơn, thói quen buôn bán trên vỉa hè của người dân Sài Gòn, đặc biệt là cộng đồng người Hoa và người Ấn, vẫn còn duy trì.

CHỢ SÁCH CŨ VỈA HÈ

Từ thập niên 1960, vỉa hè Sài Gòn dần trở thành nơi xuất hiện nhiều khu chợ trời, kể cả tại những vị trí sang trọng như vỉa hè của hai trục đường lớn là Nguyễn Huệ và Lê Lợi, gần khu Thương Xá Tax. Tại đây, các khu chợ trời tự phát bày bán những mặt hàng từ Trung Quốc, Kampuchea, hay hàng Mỹ viện trợ. Khu vực vỉa hè trên đường Lê Lợi, gần Công Lý, cũng nổi tiếng là chợ trời bán sách lớn nhất miền Nam, nơi người ta có thể tìm thấy đủ loại sách báo và tiểu thuyết.

Khu chợ sách cũ trên vỉa hè này từng được các ký giả Sài Gòn miêu tả trong một bài báo năm 1972 đăng trên tạp chí Đời, ghi lại hình ảnh sống động của chợ sách giữa lòng thành phố.

“Các khu bán sách báo cũ nằm rải rác nhiều nơi ở Sài Gòn ngày nay đã trở nên gần gũi với một phần lớn dân chúng thành phố. Thường lệ và đặc biệt vào các chủ nhật và ngày lễ, khách hàng thuộc đủ giai cấp xã hội tấp nập đến các khu sách báo cũ chọn mua những món ăn tinh thần với giá rất hạ”

Ban đầu, khu vực này chỉ có vài gian hàng sách nhỏ, nhưng dần dần đã mở rộng ra lề đường, gây cản trở giao thông, khiến cảnh sát phải can thiệp để giải tán. Tuy nhiên, do nhu cầu mua bán sách của người dân quá lớn, chính quyền đã phải chấp nhận cho khu bán sách này tồn tại hợp pháp, với thu thuế đất hàng năm và một khoản phí chỗ ngồi hàng ngày.

CHỢ CŨ HÀM NGHI 1955 – 1975

Nhắc đến chợ trời, không thể bỏ qua khu Chợ Cũ dọc đường Hàm Nghi, nơi bày bán nhiều mặt hàng kéo dài từ Phủ Kiệt (nay là đường Hải Triều) qua các ngã đường Võ Di Nguy (nay là Hồ Tùng Mậu), Tôn Thất Đạm, Pasteur và đến chợ trời Huỳnh Thúc Kháng. Các khu chợ trời này hình thành bao quanh Chợ Cũ, với trung tâm là các con đường Võ Di Nguy và Tôn Thất Đạm.

Một vài hình ảnh về Chợ Cũ trên đường Hàm Nghi trong khoảng thời gian từ năm 1955 đến 1975:

Chợ Cũ trên đường Hàm Nghi từng nổi danh là nơi buôn bán chim cảnh và các loại thú nuôi. Mặc dù không rõ chính xác khu chợ này xuất hiện từ thời điểm nào, tác giả Ngô Kế Tựu cho rằng, giống như chợ Tôn Thất Đạm vào đầu thập niên 1950, ban đầu chỉ có vài chục sạp nhỏ bán những mặt hàng phục vụ nhu cầu dân cư xung quanh. Theo thời gian, buôn có bạn, bán có phường, nhiều người đã dựng sạp bên lề đường để bày bán và hình thành nên khu chợ.

Phần chợ thú nuôi chỉ chiếm một đoạn ngắn hơn trăm mét trên vỉa hè đường Hàm Nghi, kéo dài từ ngã tư Công Lý (nay là Nam Kỳ Khởi Nghĩa) đến ngã tư Pasteur. Một số sạp dựng bằng tôn, tối về khóa lại, trong khi những sạp khác chỉ che dù, căng bạt buôn bán đủ loại thú. Thậm chí, có lúc người ta còn tổ chức đá gà ngay bên đường xe lửa giữa đường Hàm Nghi, thu hút đông đảo người qua lại dừng chân xem, đôi khi lấn cả ra lòng đường.

Sau năm 1975, khu chợ thú nuôi tại Chợ Cũ tạm dừng hoạt động trong một thời gian ngắn. Tuy nhiên, chỉ vài năm sau, chợ lại được khôi phục và bắt đầu buôn bán trở lại với các mặt hàng như chó, mèo, cá cảnh và gà đá.

Trong giai đoạn sau khi “đổi đời,” nhiều người sau khi từ trại cải tạo về không có việc làm đã chọn cách ra chợ bán chó mèo trên đường Hàm Nghi để kiếm sống qua ngày. Đến năm 1990, khi con đường này bị giải tỏa, nhiều tiểu thương đã di dời và tập trung về đường Lê Hồng Phong (trước đây là đường Petrus Ký) để tiếp tục công việc buôn bán.

Chợ Cũ là tên gọi dành cho chợ Bến Thành trước khi nó được di dời sang vị trí hiện tại vào năm 1914. Mặc dù không còn nhà lồng chợ chính thức, khu chợ này vẫn giữ được sự sầm uất trong suốt một thời gian dài. Tâm điểm của Chợ Cũ nằm trên hai con đường Võ Di Nguy và Tôn Thất Đạm, với các sạp hàng của nhiều tiểu thương. Trong khi đó, khu vực trên đường Hàm Nghi và Huỳnh Thúc Kháng chủ yếu là chợ trời, nơi các mặt hàng được bày bán ngay trên lề đường.

Chợ trời trên đường Huỳnh Thúc Kháng đặc biệt nổi tiếng với việc buôn bán đa dạng các loại mặt hàng, từ đồ mới đến đồ cũ, nhưng nổi bật nhất là đồ điện tử, radio, băng đĩa, và các thiết bị gia dụng như nồi cơm điện, quạt, bàn ủi. Ở đây, người mua chỉ cần nêu mức giá, và chủ cửa hàng sẽ tìm ra món đồ phù hợp với số tiền đó.

Bên cạnh đó, các tiểu thương ở chợ trời Sài Gòn còn nổi tiếng với việc “săn” và buôn bán những mặt hàng xa xỉ. Nhiều quầy hàng chuyên cung cấp đồ PX Mỹ, hàng hóa lén lút chuyển ra từ các cửa hàng PX (Post Exchange), hệ thống phân phối hàng hóa dành cho quân đội Mỹ, đã xuất hiện trên các vỉa hè, tạo nên một thị trường phụ sôi động và đầy màu sắc.

Trong số các mặt hàng bày bán tại chợ trời, mặc dù có không ít sản phẩm kém chất lượng, nhưng nếu biết chọn lựa, người tiêu dùng vẫn có thể tìm thấy nhiều sản phẩm giá cả phải chăng và chất lượng tốt. Ví dụ, nồi cơm điện từ các thương hiệu như National (nay là Panasonic) nổi tiếng với khả năng nấu cơm ngon và độ bền cao. Ngoài ra, các sản phẩm như chậu sứ của Miên, thực phẩm đóng hộp từ Mỹ, và mỹ phẩm đến từ Nhật Bản và Pháp cũng được đánh giá cao về chất lượng.

Ngày xưa, dù được gọi là chợ đen hay chợ trời, không khí tại các khu chợ này không hề hỗn loạn. Đây là nơi kết nối giữa những người có đồ thừa và những người chưa bao giờ ra nước ngoài, giúp họ có cơ hội sở hữu những món đồ thông dụng hoặc trải nghiệm các món ăn bình dân từ các quốc gia khác thông qua hàng hóa viện trợ của Mỹ.

Nền kinh tế chợ trời cũng đóng vai trò quan trọng trong việc sinh tồn của nhiều người từ các vùng quê đến Sài Gòn. Trong thập niên 1960, ngoài các đô thị lớn như Sài Gòn, nhiều vùng nông thôn vẫn còn gặp khó khăn lớn. Người từ miền Trung và miền Tây kéo lên Sài Gòn không chỉ để tìm kiếm cơ hội sống mà còn để tránh xa chiến sự. Tại các khu chợ trời, họ không chỉ buôn bán để kiếm sống mà còn coi đây là nơi tạm trú và tìm kiếm nguồn thực phẩm để nuôi sống gia đình.

Sài Gòn từng nổi tiếng với hàng loạt khu chợ trời, mỗi khu đều có những đặc trưng riêng. Trong khi chợ Huỳnh Thúc Kháng và Nhật Tảo chủ yếu bày bán đồ điện tử, chợ Tân Thành chuyên về phụ tùng xe gắn máy và xe đạp, chợ trời Tôn Thất Thiệp cung cấp quần áo cũ, và chợ trời Nguyễn Thông tập trung vào đồ ăn của Mỹ.

Và khu chợ trời Dân Sinh trên đường Yersin nổi bật như một điểm đến không thể bỏ qua nếu bạn đang tìm kiếm những mặt hàng hiếm có. Tên gọi Dân Sinh, được dịch từ tên đường Yersin, phản ánh chân thực cuộc sống của tầng lớp lao động khi đó.

Mặc dù khu chợ này có cấu trúc nhà lồng chứ không phải chỉ bày bán trên vỉa hè, nó vẫn được gọi là chợ trời vì sự đa dạng hàng hóa. Theo tác giả Trang Nguyên, khu Dân Sinh trước đây từng là sòng Kim Chung ở khu vực Cầu Muối (quận Nhất), do Bảy Viễn điều hành, cùng với sòng bài Đại Thế Giới ở quận Năm. Sòng Kim Chung thu hút đông đảo người lao động mê trò đỏ đen tại khu vực Chợ Cầu Muối, Cầu Ông Lãnh và các kho hàng dọc Bến Chương Dương – hai chợ đầu mối lớn nhất ở Sài Gòn.

Sau khi sòng Kim Chung đóng cửa năm 1954, khu vực này chuyển mình thành trung tâm của giới cầm đồ. Những món đồ cầm cố không được chuộc lại đã được bán tháo để thu hồi vốn. Dần dần, nơi đây trở thành điểm tập trung của những người buôn bán đồ cũ, thu mua và bán lại những vật dụng không còn nhu cầu sử dụng, nên tạo thành khu chợ Dân Sinh ngày nay.

Một số hình ảnh khác của chợ trời vỉa hè Sài Gòn xưa: