con đường nổi bật nhất của Sài Gòn, không chỉ là một trục giao thông quan trọng mà còn là chứng nhân của sự thay đổi và phát triển đô thị qua các thời kỳ. Được bao quanh bởi các công trình biểu tượng như Dinh Độc Lập, Nhà Thờ Đức Bà, và nhiều cơ quan quan trọng, Đại Lộ Thống Nhứt không chỉ là tuyến giao thông huyết mạch mà còn là nơi lưu giữ những ký ức lịch sử và văn hóa đặc sắc của Sài Gòn.

ĐẠI LỘ THỐNG NHỨT – CON ĐƯỜNG RỘNG NHẤT SÀI GÒN

Đại lộ Thống Nhứt, từng có tên là đại lộ Norodom và hiện nay được gọi là đường Lê Duẩn, có chiều dài khoảng 2 km, kết nối Thảo Cầm Viên với Dinh Độc Lập (trước năm 1955 được gọi là Dinh Norodom). Đây là một trong những con đường quan trọng nhất của Sài Gòn, và trước năm 1975, nó dẫn thẳng đến phủ tổng thống.

Mặc dù chỉ dài một đoạn ngắn, đại lộ Thống Nhứt là nơi tập trung nhiều cơ quan chính quyền của Miền Nam trước năm 1975. Ngoài Dinh Độc Lập, khu vực này còn có các cơ quan như Bộ Ngoại Giao, Bộ Tư Pháp, Bộ Nội Vụ, dinh Thủ Tướng, và các đại sứ quán của Anh, Mỹ, Đức, Pháp. Không chỉ vậy, đại lộ này còn có Nhà thờ Đức Bà Sài Gòn và rạp chiếu phim Norodom.

Trước năm 1868, khi Dinh Norodom (còn được gọi là Dinh Thống Đốc Nam Kỳ) chưa xuất hiện, khu vực tương ứng với đại lộ Norodom/Thống Nhứt (hiện là đường Lê Duẩn) chỉ là một con đường nhỏ nối từ đường Catinat đến Rue de Bangkok (tức là từ Đồng Khởi đến Mạc Đỉnh Chi hiện nay).

Năm 1868, khi người Pháp khởi công xây dựng Dinh Thống Đốc Nam Kỳ, họ cũng đồng thời mở rộng con đường lớn phía trước, nối từ Dinh Thống Đốc đến vị trí hiện tại của Nhà Thờ Đức Bà (lúc đó Nhà Thờ chưa được xây dựng). Sau khi Dinh Thống Đốc hoàn thành, nó được đặt tên là Norodom, và con đường mới mở cũng được đặt tên theo là đại lộ Norodom.

Vào năm 1877, ngay trước khi Nhà Thờ Đức Bà được xây dựng, đại lộ Norodom đã được mở rộng, kết nối với con đường nhỏ trước đây để trở thành một đại lộ kéo dài từ Dinh Norodom đến đường Rue de Bangkok (nay là đường Mạc Đỉnh Chi, bao quanh khu vực thành Gia Định cũ).

Vào cuối thế kỷ 19, khi các bờ thành và hào nước xung quanh thành cũ đã hoàn toàn bị san bằng, đại lộ Norodom được kéo dài thêm, xuyên qua cổng thành Ông Dèm (sau này là thành Cộng Hòa) và dẫn thẳng tới Vườn Bách Thảo (Thảo Cầm Viên), nơi tiếp giáp với đường Rousseau (nay là đường Nguyễn Bỉnh Khiêm). Đây từng là con đường rộng nhất Sài Gòn, được thiết kế với không gian rộng rãi, phù hợp cho các buổi diễn binh trong các dịp lễ, từ thời Pháp thuộc, thời VNCH đến cả sau năm 1975.

Một điều đáng chú ý mà nhiều người đã thắc mắc là vì sao một con đường lớn và quan trọng của Sài Gòn lại được đặt tên là Norodom, tên của quốc vương Cao Miên, và tại sao dinh thống đốc Nam Kỳ cũng mang tên này? Để trả lời, ta cần quay lại thời điểm khi Pháp bắt đầu quy hoạch và xây dựng Sài Gòn.

Năm 1868, khi dinh thống đốc Nam Kỳ bắt đầu được xây dựng, cũng là lúc Cao Miên trở thành thuộc địa của Pháp sau khi vua Norodom ký hiệp ước chấp nhận sự bảo hộ của Pháp. Để thể hiện sự ủng hộ dành cho vua Norodom, người Pháp đã đặt tên nhà vua cho dinh thự mới khởi công ở Sài Gòn. Khi con đường phía trước dinh được mở rộng, nó cũng được đặt tên là Norodom.

Không chỉ đặt tên một con đường ở Sài Gòn theo tên vua Cao Miên, người Pháp còn đặt tên cho một con đường giáp thành Gia Định cũ là Rue de Phnompenh (Nam Vang – thủ đô của Cao Miên). Ban đầu, con đường này được đánh số 6, sau đó đổi thành Rue de Phnompenh, và sau nữa là Rue Lafont. Kể từ năm 1955, con đường này mang tên Chu Mạnh Trinh, là con đường nhỏ nằm cạnh bệnh viện Đồn Đất (nay là Bệnh viện Nhi Đồng 2).

Việc đặt tên cho các con đường ở Sài Gòn theo tên của những đô thị lớn ở nước ngoài không phải là hiếm. Ví dụ, đường Mạc Đỉnh Chi trước đây từng mang số 8, sau đó được gọi là Rue de Bangkok, rồi Rue de Massiges, và cuối cùng là Mạc Đỉnh Chi từ năm 1955. Tương tự, đường Hàn Thuyên trước Dinh Norodom từng được gọi là Rue de Hongkong, rồi Rue de l’Amiral-Page, Rue Cardi, trước khi mang tên Hàn Thuyên từ năm 1955. Đường dọc kênh Bến Nghé, Bến Chương Dương – Bến Hàm Tử, từng có tên là quai de Belgique (Bến Bỉ Quốc).

Không chỉ đặt tên theo địa danh nước ngoài, mà một số địa danh Việt Nam cũng được dùng làm tên đường cho Sài Gòn. Đường Nguyễn Bỉnh Khiêm ban đầu mang số 2, sau đó là Rue de Tay-Ninh (Tây Ninh), Rue Rousseau, và đến năm 1955 được đặt tên Nguyễn Bỉnh Khiêm. Đường Thi Sách từng mang tên Rue de Thu-dau-mot (Thủ Dầu Một), đường Đông Du từng mang tên Rue de Thu-duc (Thủ Đức), và đường Nguyễn Trung Trực từng được gọi là Cap Saint Jacques (Ô Cấp – Vũng Tàu).

Bến Trần Văn Kiểu ở Chợ Lớn từng mang tên quai de My-tho (Mỹ Tho). Sau khi Ngô Đình Diệm lên làm tổng thống vào năm 1955, ông đã cho thay đổi tên các con đường do người Pháp đặt (trừ một số ít được giữ lại vì có công đối với dân sinh). Kể từ đó, đại lộ Norodom được đổi thành Thống Nhứt, và sau năm 1975 đổi thành đường 30/4, trước khi được đổi tên thành Lê Duẩn vào năm 1986.

ĐẠI LỘ THỐNG NHỨT HAY LÀ THỐNG NHẤT MỚI ĐÚNG?

Thực tế, ai cũng nhận ra rằng hai cách viết này là tương tự nhau. Do ảnh hưởng của hàng triệu người miền Bắc di cư, trước năm 1975 cả hai từ “Nhất” và “Nhứt” đều được sử dụng song song. Tuy nhiên, trên các biển tên đường, tên chính thức vẫn được ghi là “Thống Nhứt”, như có thể thấy rõ ràng trong bức ảnh dưới đây.

Sau đây, xin mời các bạn cùng chiêm ngưỡng những hình ảnh cũ về các góc phố và những tòa nhà nằm trên đại lộ Norodom/Thống Nhứt của ngày xưa.

Điểm bắt đầu của đại lộ này chính là Dinh Norodom, mà sau này được gọi là Dinh Độc Lập.

Dinh này được hoàn thiện vào năm 1871 và tồn tại gần một thế kỷ trước khi bị phá bỏ để nhường chỗ cho một dinh thự mới, được thiết kế bởi kiến trúc sư Ngô Viết Thụ.

Trước mặt Dinh Độc Lập là ngã ba giao nhau giữa đường Thống Nhứt và Công Lý, hiện nay là đường Nguyễn Khuyến – Nguyễn Du.

Trước Dinh Độc Lập, hai bên đại lộ Thống Nhứt là khu vực cây xanh của công viên Thống Nhứt, kéo dài từ Dinh Độc Lập cho đến gần Nhà Thờ Đức Bà.

Tại trung tâm khu vực cây xanh này, có ngã tư Thống Nhứt – Pasteur. Dưới đây là hình ảnh từ góc ngã tư này:

Từ ngã tư Thống Nhứt – Duy Tân, tiếp tục đi thêm một đoạn là đến bùng binh nằm sau lưng Nhà Thờ Đức Bà. Phía bên kia bùng binh là đường Duy Tân (hiện nay là Phạm Ngọc Thạch), và gần bùng binh có đặt tượng của Petrus Trương Vĩnh Ký.

Phía đối diện bùng binh là trụ sở của hãng Sài Gòn Xe Hơi Công Ty, nơi sản xuất các mẫu xe mang thương hiệu La Dalat.

Tòa nhà này tọa lạc tại góc giao giữa đại lộ Thống Nhứt và Duy Tân (hiện nay là Lê Duẩn và Phạm Ngọc Thạch). Hiện tại, khu vực này đã được thay thế bởi Diamond Plaza.

Đối diện với trụ sở Bộ Tư Pháp (trước đây là Câu lạc bộ Sĩ Quan) nằm Viện Bảo tàng đầu tiên của Sài Gòn. Dưới đây là hình ảnh của viện bảo tàng này vào cuối thế kỷ 19.

Nhìn từ góc ngược lại của bức ảnh trên, Viện Bảo tàng nằm ở phía bên trái, trong khi phía bên phải là đường Catinat

Bên cạnh Viện Bảo tàng, vào năm 1955, một tòa nhà quen thuộc với người Sài Gòn xưa đã được xây dựng: Công ty Xăng Dầu Standard Vacuum Oil Company, sau này trở thành trụ sở của ESSO.

Hình dưới đây cho thấy tòa nhà này khi thuộc sở hữu của ESSO. Trước năm 1975, nhãn hiệu ESSO cùng với SHELL chiếm phần lớn thị phần xăng dầu tại miền Nam.

Trụ sở ESSO tọa lạc tại góc ngã tư Hai Bà Trưng – Thống Nhứt. Trong bức hình trên, chiếc xích lô máy đang di chuyển trên đường Hai Bà Trưng, hướng về phía Tân Định.

Vào năm 2011, cả tòa nhà ESSO và viện bảo tàng trước đó đều bị phá bỏ để nhường chỗ cho dự án xây dựng một khách sạn 5 sao. Khu đất này, được báo chí gọi là “Khu đất vàng 8-12 Lê Duẩn” và thuộc sở hữu của CTCP Đầu tư Lavenue, nằm cạnh Diamond Plaza. Tuy nhiên, khu đất này vẫn bị bỏ trống trong suốt 10 năm qua và hiện đang bị thu hồi do vi phạm quy định về chuyển đổi mục đích sử dụng đất.

DỌC BÊN ĐƯỜNG ĐẠI LỘ THỐNG NHỨT

Tiếp tục di chuyển về phía ngã tư Thống Nhứt – Mạc Đỉnh Chi, bạn sẽ gặp tòa nhà đại sứ quán Hoa Kỳ tọa lạc tại số 4 đại lộ Thống Nhứt.

Trước khi tòa đại sứ quán Mỹ hiện tại được xây dựng, đại sứ quán Mỹ từng đặt trụ sở tại góc đường Hàm Nghi và Hồ Tùng Mậu. Vào năm 1965, công trình tòa đại sứ quán mới bắt đầu xây dựng và hoàn thành vào năm 1967 với chi phí 2,6 triệu USD. Đây là một trong những tòa đại sứ quán lớn nhất và được bảo vệ nghiêm ngặt nhất trên thế giới thời bấy giờ.

Tòa nhà đại sứ quán Mỹ là một khối kiến trúc vuông vức với 6 tầng, được bao phủ bởi 7.800 viên đá Taredo. Công trình này gồm 140 phòng, phục vụ cho 200 nhân viên và có 60 lính gác thường trực. Tuy nhiên, tòa nhà chỉ hoạt động trong vòng 8 năm, cho đến tháng 4 năm 1975.

Sau khi tòa nhà đại sứ quán Mỹ ngừng hoạt động, Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam đã sử dụng nó làm trụ sở cho đến thập niên 1980. Vào năm 1995, khi quan hệ giữa Việt Nam và Mỹ được bình thường hóa, khu vực này được trao trả lại cho Mỹ. Chính phủ Mỹ sau đó quyết định phá dỡ tòa nhà cũ để xây dựng tòa lãnh sự quán mới với quy mô nhỏ hơn, hiện nay vẫn đang hoạt động.

Khi rời ngã tư này và nhìn đối diện với tòa đại sứ quán Mỹ, bạn sẽ thấy tòa nhà đại sứ quán Anh.

Ngay đối diện tòa đại sứ quán Anh là nhà thờ Tin Lành (Anglican Episcopal Church in Saigon).

Kề bên tòa đại sứ quán Anh là một tòa nhà nổi tiếng, như được thể hiện trong hình dưới đây:

Tòa nhà nổi tiếng bên cạnh đại sứ quán Anh là rạp Norodom, tọa lạc tại số 23 đại lộ Thống Nhứt. Trong thập niên 1950, hầu hết các ca sĩ nổi tiếng ở Sài Gòn đều đã từng biểu diễn tại đây. Rạp Norodom không chỉ là nơi tổ chức cuộc thi tuyển ca sĩ của đài Pháp Á mà còn là bệ phóng cho nhiều nghệ sĩ huyền thoại như Khánh Ly, Mai Hương, và Bạch Yến.

Sau năm 1975, rạp Norodom trở thành trụ sở của công ty Xổ số Kiến Thiết và giữ vai trò này cho đến năm 2015, khi công ty chuyển địa điểm và khu đất vàng của rạp Norodom trên đường Lê Duẩn được đấu giá. Hiện nay, khu đất này là trụ sở của Techcombank. Trong hình dưới đây, bạn có thể thấy đoạn đại lộ Thống Nhứt năm 1968, với rạp Norodom nằm ở phía bên trái và tòa đại sứ quán Anh cùng Nhà thờ Tin Lành đối diện.

Bên cạnh rạp Norodom là trường Văn Hóa Quân Đội, nơi những chiếc xe jeep được đậu trong hình dưới đây. Hiện tại, khu vực này đã trở thành Khách sạn Sofitel Plaza và trung tâm lưu trữ quốc gia 2.

Dưới đây là hình ảnh của tòa nhà SHELL nằm ở góc đường Thống Nhứt – Cường Để (hiện nay là Lê Duẩn – Tôn Đức Thắng).

Thời kỳ dưới sự quản lý của Pháp, trụ sở của Compagnie Franco-Asiatique des Pétroles, công ty xăng dầu có mặt tại Sài Gòn từ năm 1911, tọa lạc tại số 4 rue d’Adran (nay là Hồ Tùng Mậu, trước 1955 là Võ Di Nguy). Đến năm 1923, công ty di chuyển đến số 100 đại lộ de la Somme (hiện tại là Hàm Nghi). Các chi nhánh cũng được mở tại Hải Phòng và Đà Nẵng. Vào năm 1930, công ty xây dựng một trụ sở mới hoành tráng hơn tại 15 đại lộ Norodom (nay là Lê Duẩn).

Vào năm 1952, khi Compagnie Franco-Asiatique des Pétroles rút khỏi Đông Dương, trụ sở tại đại lộ Norodom được chuyển giao cho Shell Việt Nam, với biểu tượng hình con sò nổi bật trên đỉnh. Sau năm 1955, góc đường này được đổi tên thành ngã ba Thống Nhứt – Cường Để. Trước năm 1975, Shell nắm giữ hơn 60% thị phần xăng dầu tại miền Nam.

Hiện tại, tòa nhà trước đây của Shell đã trở thành trụ sở của Tổng công ty Xăng dầu Việt Nam (Petrolimex), với biểu tượng chữ P thay thế cho hình con sò của Shell. Tại ngã tư Thống Nhứt – Cường Để, ngay đối diện với trụ sở Petrolimex, vẫn còn hai dãy nhà tồn tại qua hơn một thế kỷ. Dưới đây là những thông tin và hình ảnh về khu vực đặc biệt này.

Vị trí đặc biệt này chính là cổng thành Gia Định (thành Quy) của triều Nguyễn. Sau khi người Pháp chiếm được Gia Định, thành Quy chỉ còn là phế tích từ sau cuộc nổi loạn của Lê Văn Khôi, mặc dù hào sâu xung quanh thành vẫn còn. Người Pháp xây dựng một thành mới có quy mô chỉ bằng một nửa so với thành Quy trước đó, nằm trong khu vực thành cũ.

Thành mới này được người Sài Gòn gọi là thành Ông Dèm, từ “onzième” (thứ 11) trong tiếng Pháp, vì đây là nơi đóng quân của Trung đoàn Bộ binh Thuộc địa thứ 11 của Pháp. Thành Ông Dèm bao gồm ba dãy nhà, trong đó có hai dãy nằm bên ngoài cổng và một dãy nằm bên trong khi vào cổng.

Sau năm 1955, tổng thống Ngô Đình Diệm đổi tên thành Ông Dèm thành Thành Cộng Hòa, và biến nơi đây thành căn cứ của Tiểu đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống. Tiểu đoàn này sau đó được nâng cấp thành Liên đoàn rồi Lữ đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống. Thành Cộng Hòa được bao quanh bởi bốn con đường: Hồng Thập Tự (nay là Nguyễn Thị Minh Khai), Thống Nhứt (nay là Lê Duẩn), Mạc Đỉnh Chi và Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Sau năm 1963, Thành Cộng Hòa bị bỏ hoang và khu vực này được Bộ Quốc Gia Giáo Dục cải tạo thành một khu đại học, bao gồm các trường Văn Khoa, Dược Khoa và Canh Nông. Dãy nhà thứ ba của thành Cộng Hòa, nằm ở phía trong, được chia làm hai phần: một phần trở thành trường Đại học Canh Nông, phần còn lại được chuyển đổi thành trường Đại học Văn Khoa và một phần của đài truyền hình. Đồng thời, đường Cường Để được mở rộng qua đường Đinh Tiên Hoàng, trước đó bị chắn bởi thành Cộng Hòa.

Đi thêm một đoạn từ ngã tư Thống Nhứt – Cường Để (Thành Cộng Hòa) bạn sẽ đến Dinh Thủ Tướng, trước năm 1955, nơi đây từng là Cư xá Norodom.

Tiếp tục đi dọc đại lộ Thống Nhứt đến cuối con đường, bạn sẽ gặp ngã ba Thống Nhứt – Nguyễn Bỉnh Khiêm.

Tại ngã ba Thống Nhứt – Nguyễn Bỉnh Khiêm, bạn có thể nhìn thấy Viện Bảo Tàng nằm bên trong Thảo Cầm Viên, nơi đánh dấu điểm kết thúc của đại lộ Thống Nhứt. Thảo Cầm Viên Sài Gòn, hay còn gọi là Sở Thú, là công viên Bách Thảo và Vườn Thú nổi tiếng của thành phố. Được bắt đầu xây dựng vào năm 1865, Thảo Cầm Viên là một trong những vườn thú lâu đời nhất trên thế giới, đứng thứ 8 về tuổi thọ.