Lịch sử những đường phố Sài Gòn xưa: Đại lộ Hàm Nghi – Từ rạch nước trở thành đại lộ sầm uất

Từ cuối thế kỷ 17, khu trung tâm Sài Gòn hiện nay là thành bát quái (thành Phiên An, thành Quy) với hệ thống đường nước (kênh/rạch) và hào sâu xung quanh thành. Sau loạn Lê Văn Khôi năm 1835, thành Gia Định bị bỏ phế, nhiều con đường nước quanh thành Gia Định đều bị lấp để hình thành những con đường như hiện nay, chỉ trừ một số con rạch dẫn ra sông Sài Gòn, trong đó có rạch Cầu Sấu, nhưng sau này cũng bị lấp để trở thành đại lộ Hàm Nghi. Thời Pháp, đường này từng mang tên là Canton, Dayot, Krantz, Duperré, de la Somme.

Nối tiếp loạt bài về lịch sử những con đường Sài Gòn xưa, bài viết này sẽ khám phá về đại lộ Hàm Nghi nằm ở khu trung tâm đô thành Sài Gòn.

Đại lộ Hàm Nghi ở Quận 1 Sài Gòn có chiều dài chỉ gần 1km, chiều rộng mặt đường khoảng 56m, đi qua các giao lộ với Công Lý (nay là Nam Kỳ Khởi Nghĩa), Pasteur, Tôn Thất Đàm, Võ Di Nguy (nay là Hồ Tùng Mậu), Phủ Kiệt (nay là Hải Triều) và đi ra phía sông Sài Gòn tại Bến Bạch Đằng (nay là Tôn Đức Thắng).

Đại lộ Hàm Nghi thời xa xưa là con rạch tự nhiên mang tên Cầu Sấu, cái tên này có lẽ xuất hiện từ giữa thế kỷ 19, vì những trại nuôi cá sấu xẻ thịt ở khu vực này.

Khi người Pháp chiếm được Sài Gòn đã cho xây dựng hai bên rạch hai con đường mang cùng tên là đường số 3 vào năm 1863. Lúc này rạch nối kinh Chợ Vải (kinh Lớn) và kinh Coffyn. (Sau này cả 3 kinh rạch này đều bị lấp để thành đại lộ, nay là 3 con đường lớn Hàm Nghi – Nguyễn Huệ – Lê Lợi). Khi đó, Chợ Bến Thành cũ (sau này gọi là Chợ Cũ) có thể xem là nơi hợp lưu giữa 2 con đường thủy là rạch Cầu Sấu và kênh Lớn (nay là đại lộ Nguyễn Huệ).

Đến năm 1865, hai đường hai bên rạch Cầu Sấu đổi tên thành đường Canton (ở bờ phía bắc rạch), và đường Dayot (ở bờ phía nam rạch).

Đến năm 1870 người Pháp cho lấp rạch Cầu Sấu, nhập hai con đường lại và lấy tên là Canton.

Canton có nghĩa là Quảng Đông, sở dĩ đại lộ Hàm Nghi mang tên này là vì thời điểm nửa sau của thế kỷ 19, có rất nhiều người Hoa gốc Quảng Đông sinh sống làm ăn. Trong giai đoạn thuở ban đầu ở trung tâm thương mại Saigon nằm xung quanh Chợ Cũ có nhiều hoạt động văn hóa của người Hoa.

Đám rước rồng của Bang Quảng Đông năm 1865 tại bờ sông Sài Gòn, nay là đoạn bến Bạch Đằng, đầu đường Hàm Nghi

Ngày 24 tháng 2 năm 1897 lại tách ra hai con đường và ở giữa có một tiểu đảo. Đường phía Bắc là đường Krantz, đường phía Nam là đường Duperré.

Krantz và Duperré là tên của 2 đô đốc từng làm Thống đốc Nam kỳ thời gian 1874-1877.

Ngày 22 tháng 4 năm 1920, chính quyền lại nhập chung hai đường lại và đổi tên là de la Somme. Đến năm 1955, con đường mang tên vị vua Hàm Nghi và giữ nguyên tên cho đến nay.

Nếu tính đầu đường Hàm Nghi là ở phía sông Sài Gòn, thì ở đó đại lộ Hàm Nghi sẽ tiếp giáp với Bến Bạch Đằng và đại lộ Nguyễn Huệ. Ở ngay giữa vị trí này là tòa nhà của Tổng Nha Quan Thuế (nay là trụ sở Chi cục Hải Quan).

Ban đầu, ở vị trí này là tòa nhà của ông Wang Tai (Vương Thái) xây dựng năm 1867. Nơi đây từng là tòa thị trưởng Sài Gòn trong vài tháng trước khi trở thành trụ sở của phòng thương mại, rồi trở thành khách sạn Cosmopolitan.

Đến năm 1882, chính quyền Pháp tại Saigon mua lại tòa nhà để sửa chữa làm các văn phòng thuế vụ. Tuy nhiên, vì tòa nhà cũ không đáp ứng được nhu cầu nên nó đã được phá đi để xây tòa nhà mới theo thiết kế của kiến trúc sư Foulhoux, hoàn thành vào năm 1887, trở thành tòa nhà mang Hôtel des Douanes, kiến trúc đó vẫn còn cho đến ngày nay sau hơn 130 năm.

Kiến trúc sư Marie-Alfred Foulhoux (1840-1892) cũng là người đã thiết kế nhiềucông trình khác vẫn còn tồn tại đến hiện nay, ngoài Tòa nhà Wang Tai này còn có Bưu Điện Sài Gòn, Dinh Thượng Thơ, Dinh Gia Long, Tòa Pháp Đình (Tòa Án trên đường NKKN ngày nay).

Trụ sở Quan Thuế ở đầu đại lộ Hàm Nghi năm 1930, lúc này tòa nhà mang tên Hôtel des Douanes

–

Đại lộ Hàm Nghi nhìn từ sông Sài Gòn. Tòa nhà bên phải hình chính là Tổng Nha Quan Thuế, nay là Chi cục Hải Quan. Tòa nhà nhỏ hơn bên trái hình đã bị đập bỏ từ lâu, là vị trí của tòa nhà dự án Saigon One Tower xây dở dang từ những năm thập niên 2000

Ở ngay vị trí đầu đường Hàm Nghi, khi đường còn mang tên là Canton, ở ngay tòa nhà Wang Tai là ga xe lửa đầu tiên của Sài Gòn, xuất phát điểm đầu tiên của đường xe lửa đầu tiên của Sài Gòn.

Ga tramway ngay cột cờ Thủ ngữ, đầu đường Hàm Nghi ngày nay

Đường xe lửa này được khai trương năm 1881, lúc đó là tuyến xe lửa Sài Gòn – Chợ Lớn đi theo “đường trên” (route haute), bắt đầu từ Canton – bến sông Sài Gòn, phía đối diện tòa Wang Tai, chạy dọc theo đường Arroyo Chinois (sau này là Bến Chương Dương) tới đường Nemesis (nay là Phó Đức Chính) rồi ngoặt lên đường Marchaise (nay là Ký Con) đến phía trên route haute de Cholon (nay là Nguyễn Trãi) qua route Strategic (nay là Hùng Vương – Trần Phú) để vô Chợ Lớn.

Ga xe điện ở bến sông, đầu đường Hàm Nghi ngày nay

Khoảng 10 năm sau đó, nhà ga xe lửa ở đầu đường này hạ cấp thành trạm, còn nhà ga được dời vô bên trong đường Canton, nay là vị trí của trạm xe bus trung tâm Sài Gòn (Hàm Nghi Bus Depot) nằm giữa đường Hàm Nghi, gần phía chợ Bến Thành.

Ga xe lửa trên đại lộ Somme (sau đó đổi tên thành Duperré, nay là Hàm Nghi)

Nhà ga này là nơi xuất phát của tất cả các tuyến xe lửa Sài Gòn, ngoài tuyến Sài Gòn – Chợ Lớn (đường trên và đường dưới) còn có Sài Gòn – Mỹ Tho, Sài Gòn – Gò Vấp (sau đó nới đến Hóc Môn, rồi nối đến tận Lái Thiêu). Đến tận những năm 1980, vẫn còn đường ray xe lửa nằm chính giữa đại lộ Hàm Nghi.

Đường ray xe lửa chính giữa đại lộ Hàm Nghi có từ năm 1881 và tồn tại khoảng 100 năm

Sau khi chợ Bến Thành khai trương năm 1914, ngay đối diện chợ được xây dựng một nhà ga xe lửa khác có quy mô lớn hơn. Nhà ga này hoạt động đến tận năm 1978 thì được giải tỏa để chuyển qua ga Bình Triệu (ga tạm) rồi ga Hòa Hưng như ngày nay. Vị trí ga cũ ngày nay là toàn bộ khuôn viên công viên 23/9.

Đầu đại lộ Hàm Nghi, Chiếc xe màu xanh đen là Chevrolet đang rẽ sang phía cầu Khánh Hội.

Từ đầu đường ở Bến Bạch Đằng, đi lùi vô trong một chút sẽ đến vị trí quan trọng nhất của đại lộ này vào cuối thế kỷ 19, đó là Chợ Cũ, nằm ở giao điểm 3 con đường ngày nay mang tên Hàm Nghi – Hồ Tùng Mậu – Hải Triều, là vị trí tòa nhà Bitexco 68 tầng hiện nay, kéo dài qua tới đại lộ Nguyễn Huệ (Charner).

Sở dĩ gọi là Chợ Cũ vì nơi đây từng là ngôi chợ lớn nhất Sài Gòn. Sau khi người Pháp đã xây chợ mới Bến Thành từ đầu thế kỷ 20 ở vị trí hiện nay, thì ngôi chợ bị giải tán, nhưng vẫn còn nhiều hàng quán buôn bán, gọi là Chợ Cũ.

Thực ra chợ Cũ có mặt tiền nằm bên đường Nguyễn Huệ, nơi ngày nay là Kho Bạc Sài Gòn. Tuy nhiên khu vực chợ kéo dài đến tận khu Võ Di Nguy – Hàm Nghi – Phủ Kiệt sau này.

Đường Hồ Tùng Mậu trước năm 1955 mang tên Rue d’Adran, từ 1955-1975 mang tên Võ Di Nguy. Còn đường Hải Triều ngày nay thì khi đó chỉ là một con hẻm không tên, đến năm 1926 được đặt tên là đường Phủ Kiệt (theo tên của đốc phủ sứ Trần Văn Kiệt). Cái tên này tồn tại đến tận năm 1985, trước khi đổi tên thành Hải Triều như hiện nay.Sau đây là một vị trí khá đặc biệt, nằm ở góc đường ngày nay là Hàm Nghi – Hải Triều. Đây chính là vị trí tòa nhà Bitexco 68 tầng hiện nay, từng là tòa nhà cao nhất Việt Nam. Vị trí này nằm ở sau lưng Chợ Cũ (chợ Bến Thành cũ) khi chợ được di dời từ chỗ cột cờ thủ ngữ vô. Năm 1914, khu chợ được chuyển qua chợ Bến Thành mới (là chợ ngày nay), vị trí chợ cũ giải tỏa để xây dựng quảng trường tên là Gambetta (đặt theo tên của Léon Gambetta, là thủ tướng kiêm bộ trưởng Bộ Ngoại giao Cộng hòa Pháp trong hai năm 1881-1882), và tượng đài của ông Gambetta được dời từ ngã tư Norodom – Pellerin (nay là Lê Duẩn – Pasteur) về chính giữa quảng trường này. Vị trí đặt tượng Gambetta chính là cao ốc Bitexco Financial Tower 68 ngày nay.

Tượng đài Gambetta tại Chợ Cũ (chợ thứ 2), vị trí ngày nay là cao ốc Bitexco 68 tầng. Dãy nhà bên trái là đường Adran (Võ Di Nguy cũ, nay là Hồ Tùng Mậu). Dãy nhà bên phải là đường Vannier, nay là Ngô Đức Kế. Phía bìa trái (nằm ngoài hình) là đường Phủ Kiệt, nay là Hải Triều

Tuy nhiên tượng đài Gambetta ở vị trí này không được bao lâu thì lại bị dời qua Vườn Ông Thượng (nay là công viên Tao Đàn) vì khu quảng trường này lại được quy hoạch để xây dựng Trésor public (kho bạc), thay thế cho kho bạc cũ nằm đầu đường Catinat (vị trí của Khám Catinat nổi tiếng). Ngày nay tòa nhà kho bạc này vẫn còn, nằm trên đường Nguyễn Huệ, giáp với cao ốc Bitexco ở bên đường Hàm Nghi – Hải Triều.

Tòa nhà kho bạc vẫn còn đến ngày nay sau hơn 100 năm

Sau lưng kho bạc (vị trí tượng đài đã di dời) được xây dựng một dãy nhà thương mại, như trong hình dưới đây:

Vị trí nhà có biển Bastos từng là nơi đặt tượng Gambetta, ngày nay là tòa nhà 68 tầng Bitexco, nằm góc Hàm Nghi – Hải Triều

–

Một góc ảnh khác của vị trí này. Xe đang đi trên đại lộ Hàm Nghi, quẹo trái đẳng trước là Phủ Kiệt (Hải Triều)

Ở ngay góc Hàm Nghi – Phủ Kiệt còn có một tòa nhà độc đáo mà đến nay vẫn còn, đó là tòa nhà ngân hàng Pháp Hoa:

Tòa nhà này nằm ngay góc Hàm Nghi – Phủ Kiệt, ban đầu trụ sở công ty Tài Chính Pháp Quốc và Thuộc Địa. Hình chụp năm 1930

–

Sau đó tòa nhà này bỏ tháp nhọn và thêm lầu, thành trụ sở ngân hàng Pháp Hoa. Bên trái hình là đường Phủ Kiệt, bên phải là đại lộ Hàm Nghi hướng ra sông Sài Gòn

Ngân hàng Pháp Hoa ở góc Hàm Nghi – Phủ Kiệt (nay là đường Hải Triều). Ngày nay tòa nhà này vẫn còn, trở thành trụ sở của ngân hàng BIDV.

Ngân hàng Pháp – Hoa thương mại & kỹ nghệ (Banque Franco-Chinoise pour le Conmmerce et l’Industrie – BFC) có trụ sở chính ở Pháp và các chi nhánh ở Bắc Kinh, Thượng Hải, Thiên Tân, Hongkong, Sài Gòn, Hà Nội và Phnompenh. Chi nhánh BFC ở Sài Gòn ban đầu nằm ở góc đường quai de Belgique và Guynemer (nay là Võ Văn Kiệt – Hồ Tùng Mậu), sau đó dời về tòa nhà số 32 đại lộ Somme (nay là Hàm Nghi), góc đường Phủ Kiệt, như trong hình.

Tòa nhà này được xây từ năm 1925, ban đầu là trụ sở của công ty SFFC (công ty Tài Chính Pháp Quốc và Thuộc Địa), sau đó BFC mua lại toàn bộ SFFC, nên BFC Sài Gòn dời trụ sở về đây.

Chi nhánh ngân hàng Pháp Hoa (BFC) ở Sài Gòn hoạt động liên tục cho đến năm 1975 thì rút lui. Từ năm 1997, tòa nhà là trụ sở chi nhánh ngân hàng MHB, sau đó là trụ sở chi nhánh ngân hàng BIDV.

–

Liền kề bên tòa nhà đó là khu Chợ Cũ, góc đường Hàm Nghi – Võ Di Nguy (nay là Hồ Tùng Mậu, xưa là Krantz- d’Adran). Dưới đây là một số hình ảnh của khu Chợ Cũ này thời 100 năm trước:

Khu Chợ Cũ năm 1890. Đây là góc đường Canton và Rue d’Adran (nay là góc Hàm Nghi – Hồ Tùng Mậu). Tòa nhà giữa ảnh nay là tiệm Như Lan. Góc bên phải ảnh là vị trí của Bitexco ngày nay

–

–

Khu nhà trong hình ngày nay là tiệm bánh Như Lan ở góc Hàm Nghi – Hồ Tùng Mậu

Chợ Cũ trên đại lộ Hàm Nghi giai đoạn 1955-1975:

Góc đường Hàm Nghi – Võ Di Nguy. Đến những năm 1970, Chợ Cũ vẫn còn nhiều hàng quán sầm uất

–

Góc ảnh rộng hơn của Chợ Cũ ở Hàm Nghi – Võ Di Nguy. Khu nhà trong hình là tiệm bánh Như Lan hiện nay

–

Mặt tiền căn nhà đó một thời gian dài là biển quảng cáo Xà Bông Việt Nam của ông Trương Văn Bền

–

–

Đường Võ Di Nguy ngay góc Hàm Nghi – Chợ Cũ

–

Chợ Cũ ở đường Hàm Nghi từng nổi tiếng là khu chợ lề đường bán chim và thú nuôi khác

–

–

–

Ở đối điện bên kia đường, ngay góc Hàm Nghi – Võ Di Nguy (nay là Hồ Tùng Mậu) là một tòa nhà nổi tiếng khác mà ngày nay vẫn còn, đó là tòa đại sứ quán Mỹ cũ, trước khi xây dựng tòa nhà hoành tráng bên đại lộ Thống Nhứt năm 1965, thì trụ sở đại sứ quán Mỹ ở số 39 Hàm Nghi, như trong hình bên dưới:

Ngày nay, tòa nhà này là một chi nhánh của Học viện ngân hàng

–

Nếu đi vào một chút nữa thì sẽ đến ngã tư Hàm Nghi với Tôn Thất Đàm. Đường này thời Pháp mang tên Chaigneau, sau 1955 được đặt tên Tôn Thất Đàm, là nhân vật lịch sử, con của Tôn Thất Thuyết, anh của Tôn Thất Thiệp. Tuy nhiên không hiểu vì sao sau năm 1975, tên đường này bị đổi thành Tôn Thất Đạm, trong lịch sử không có tên người nào như vậy.

–

Từ góc Hàm Nghi – Tôn Thất Đàm nhìn về phía sông Sài Gòn. Góc bên phải hình có thể thấy tòa đại sứ quán cũ của Mỹ (góc Hàm Nghi – Võ Di Nguy)

–

Hàm Nghi – Tôn Thất Đàm. Hình này được chụp cùng thời điểm với tấm hình kề bên trên, có thể thấy một chiếc La Dalat biển số 9150 bên cạnh chiếc Taxi con bọ

Ở ngay ngã tư Hàm Nghi – Tôn Thất Đàm, vào cuối thập niên 1960 mọc lên tòa nhà hình góc của ngân hàng Việt Nam Thương Tín, ngày nay tòa nhà này vẫn còn, là trụ sở của Vietinbank.

Đường Hàm Nghi hướng ra phía bờ sông. Tòa nhà đang xây là Việt Nam Thương Tín góc Hàm Nghi – Tôn Thất Đàm

–

Nếu đi một chút nữa sẽ đến ngã tư Hàm Nghi – Pasteur, nơi có tòa nhà Giao Thông Ngân Hàng:

Góc ảnh khác của ngã tư Hàm Nghi – Pasteur năm 1971. Bên phải hình là Giao Thông Ngân Hàng, bên trái, bên kia đường là Tổng Nha Thuế Vụ

Một góc ảnh khác của Hàm Nghi – Pasteur. Bên trái là khu vực trường Trung học Kỹ Thuật Cao Thắng, cổng chính nằm trên đường Huỳnh Thúc Kháng. Dãy nhà bên phải hình là trên đường Pasteur

–

Toàn cảnh góc Hàm Nghi – Pasteur. Khu nhà ngay góc là phần phía sau của trường Kỹ Thuật Cao Thắng có cổng ở bên đường Huỳnh Thúc Kháng

–

Góc Hàm Nghi – Pasteur, quẹo phải là đi Pasteur ra rạch Bến Nghé

–

Cạnh bên ngã tư Hàm Nghi – Pasteur là ngã tư Hàm Nghi và đường Công Lý. Con đường này có lẽ mang nhiều tên nhất. Ban đầu khi người Pháp bắt đầu quy hoạch Sài Gòn, họ đánh số con đường này là 26, sau đó đặt tên là Impératrice, rồi đến Mac Mahon (dân Việt gọi thành Mặt Má Hồng), sau đó lân lượt mang tên Général De Gaulle, Maréchal De Lattre de Tassigny. Đến năm 1955, đường mới bắt đầu được mang tên Việt là Công Lý, vì con đường này chạy ngang qua Tòa Pháp Đình để gìn giữ công lý. Sau 1975, đường mang tên Nam Kỳ Khởi Nghĩa cho đến nay.

Ngay ngã 4 Hàm Nghi – Công Lý có tòa nhà Công Thương Ngân Hàng:

Tòa nhà Công Thương Ngân Hàng đang được xây dựng năm 1970 bên phải hình, ngày nay là tòa nhà 25 tầng của Vietinbank. Ở giữa đường là đường ray xe lửa tuyến Sài Gòn – Mỹ Tho đã có từ thế kỷ 19

Trước khi tòa nhà Công Thương Ngân Hàng này được xây năm 1970 thì vị trí đó là một tòa nhà khác rất nổi tiếng có từ đầu thế kỷ 20, gọi là là tòa nhà củ hành, vì có hình chóp giống củ hành. Đặc biệt, đây từng là trụ sở của đài phát thanh Pháp Á lừng danh, nơi khởi đầu sự nghiệp của hầu hết nghệ sĩ nổi tiếng Sài Gòn đầu thập niên 1950:

Đài phát thanh Pháp Á phát thanh bằng các tiếng Pháp, tiếng Việt, tiếng Hoa, tiếng Quảng Đông và tiếng Anh. Nhân viên sử dụng cho đài là 140 người, trong đó một nửa là người Việt Nam. Máy phát của đài này là một trong những máy mạnh nhất trên thế giới, ngoài phát sóng vùng Viễn Đông, còn đến cả Ấn Độ, một phần Châu Đại Dương và Bắc Âu.

Đài Pháp Á được khai sinh từ một thỏa thuận của Pháp và Quốc Gia Việt Nam (quốc trưởng Bảo Đại) năm 1949, ban đầu là đài của Pháp được chuyển giao cho Quốc Gia Việt Nam năm 1950. Người phụ trách đài là ông Hoàng Cao Tăng – cha của nhạc sĩ Hoàng Thanh Tâm. Đến năm 1956, đài được chuyển giao lại cho Đài phát thanh Quốc Gia của chính quyền VNCH.

Hình ảnh khác có tòa nhà củ hành, năm 1967:

Đại lộ Hàm Nghi, với tòa nhà củ hành bên phải hình

–

Đường Hàm Nghi, ở đoạn gần với Hàm Nghi – Công Lý

Một góc nhìn khác có thể thấy trọn vẹn đường Hàm Nghi:

Người chụp đứng trên cầu bộ hành đầu đường Hàm Nghi (phía chợ Bến Thành). Ở bên phải hình là các tòa nhà: Tòa nhà củ hành ở ngã tư Hàm Nghi – Công Lý, nhà cao kế tiếp là Giao Thông Ngân Hàng góc Hàm Nghi – Pasteur. Tiếp theo là tòa nhà đang xây dựng của ngân hàng Việt Nam Thương Tín góc Hàm Nghi – Tôn Thất Đàm. Cuối cùng là tòa đại sứ quán cũ của Mỹ góc Hàm Nghi – Võ Di Nguy.

Kết thúc đại lộ Hàm Nghi sẽ là khu vực Chợ Bến Thành, nơi Hàm Nghi tiếp giáp với công trường Diên Hồng (bùng binh chợ Bến Thành), đại lộ Trần Hưng Đạo, đường Lê Lai, Phó Đức Chính.

–

Góc ảnh khác của Hàm Nghi – Phó Đức Chính

–

Bùng Binh chợ Bến Thành nhìn từ đường Hàm Nghi

–

Từ phía chợ Bến Thành nhìn ngược về Hàm Nghi

Ngay đầu đại lộ Hàm Nghi, nhìn ra phía chợ Bến Thành là một tòa nhà nổi tiếng đã tồn tại trên 100 năm, đó là tòa nhà Sở Hỏa Xa.

Tiền thân của tòa nhà này là trụ sở Chemins de fer de l’Indochine (CFI) được xây dựng từ năm 1910 và khánh thành năm 1914 cùng thời điểm với Chợ Bến Thành, dùng để làm văn phòng điều hành mạng lưới xe lửa ở phía Nam.